“जिन्दगी डरैडरमा बित्ने भो, असी बर्षको भैयो, अहिले पनि पीरमै ।” पुर्व फर्किएको एकतले टाँडे घर, लोडसेडिङको अध्याँरो, पर राजमार्गमा दौडिरहेका रात्रीबस, ट्रक, ट्याक्टरको एकोकोरो र चर्को आवाजकै बीचमा पनि बुबाको बोली स्पष्ट सुनियो । आज पहिलोपल्ट वहाँको मुखबाट निस्कीयो, ̕खुइ्य̕ । थर्थराएको स्वरमा भन्नुभयो, “अब चाँही हातगोडा गले केटा, अब हिम्मत छैन एक्लै बस्ने ।” बर्षौपछिको एउटा रात । बुबाआमा बसिरहेको घर पुग्दा रातको आठ बज्नै लागेको थियो । अघिल्लो दिन अर्थात असोज १ गते साँझमात्र भुइचालो गएको थियो । मन अहिलेसम्मपनि ७ रेक्टरस्केलमै हल्लिरहेको थियो । कतै बुबाआमालाई केही त भएन? छोरो र श्रीमतीलाई काठमाण्डौ एक्लै छोडेर निस्केको, त्यहीबेला भुइचालो आयो । बिहेभएपछि माया बाँडिदो रहेछ, बुबाआमालाई कम, श्रीमती र आफ्ना सन्तानको बढी । धन्य, कसैलाई केही भएन । बुबाको थर्थराउँदो स्वर, अनायासै सुन्नुपरेका शब्दहरु, मन अबचाँही मज्जाले नै थर्थराइरहेको थियो । बुबा रोकिुन भएन, “तेरा हजुरबा पनि असी बर्षमै थला पर्याथे, म पनि अब गले ।” म सुन्नमात्र सकिरहेको थिएँ बोल्नका लागि शब्द थिएन, अध्यारोमा बुबाको अनुहार मोवाइलको उज्यालोमा ठम्याउन कोशीस गरे । गम्छाको फेरले मुखछोपेर आमा अलिपर खटियाबाट सानो स्वरमा सुँक्क सुक्कसुक्क गर्न थाल्नु भयो । “यत्रा चार भाई छौ, अहिले हामीलाई टुहुरा बनायौ । ऐया भयो भने पानी खान दिने मान्छे छैन । सारै अत्यासलाग्दो भो जीवन, काल पनि आउँदैन, पर्खिन गारो भो,” आमाको आवाज प्रष्ट थिएन । आमाका लागि बुबा एकमात्र त्यस्तो पात्र हुनुहुन्छ जसले आमाको धर्ति डगमगाउन दिदैन । आमाको गल्दै गएको ज्यानका लागि सार्सउदो तागत हो बुबा । तर बुबा नै गलेपछि? त्यही भएर त आमा रुनुभो । मनमनै डर लाग्यो के हुन लागिरहेछ । आमाको रुवाई र बुबाको खुइ्य, अनि लामो सुस्केरा । के हुन सक्छ यसको अर्थ? लामो समयसम्म एक्लो, चारभाई छोरा, बुहारी, नातीनातिनाबाट टाढा भएर मात्र अब वहाँहरुको जिन्दगीले हरेस खान थालेको होला त? अनुरत्तरीत म अझै धेरै कुरा सुन्न बाध्य थिए । जस्तै, बुबाले भन्नुभयो, “तिमीहरुलाई पढायौ, बढायौ, आफ्नै खुट्टामा हिड्ने बनायाँै । आज नाम र दाम दुवै कमायौ, कमाउने बाटोमा छौ । तिमीहरुको आफ्नै जिन्दगी छ । आमा र मैले तिमेरलाई छोड्देकै हो । गर, लाउ, खाउ, रमाउ भनेर हामी एक्लै बस्दा पनि खुशी नै थियौ । तिमेर्ले पनि सकेको गर्याछौ, हाम्रा लागि । तर सधै एकनासको हुदो रहेनछ ।” “पकाउदा र भाँडा माझ्दैमा ७७ बर्ष पुगियो । अब पनि कति गर्नु? तातोपानी खान दिने मान्छे पनि छैनन्,” बुबाको कुरालाई बिचमा रोक्दै आमा फेरी बोल्नुभयो । “हुदाँहुदाँ अब त छिमेकी पनि छैनन् यो ठाउँमा । कस्तो अनकण्टार ठाउँमा बस्नुपर्या छ बुढेसकालमा ।”
बुबा असी बर्ष, आमा ७७ बर्ष । सोच्दा पनि आङ सिरिङ भयो । भर्खर ३४ बर्षमा हिडिरहेको म, सोचे, मेरो ८० बर्षे दिन कस्तो होला? कविताको ७९? अर्थात म ८० पुग्दा उनी ७९ हुन्छिन् । के हामी त्यत्रो बेलासम्म बाँचुला? एउटा छोरो छ कस्तो होला उ त्यो बेला? कहाँ होला? हामी पनि त्यो दिन नपुग्दै यसैगरी एक्लिन्छौ होला जसरी अहिले बुबाआमा । यसैगरी सन्तानसुखबाट टाढिन्छौ होला । फेरी अर्को मनले भन्यो, भबिष्य कस्ले पो देख्या छ र? जे होला होला? तर पनि बुबाआमा गलेको, एक्लो भएर हिम्मत हारेको वहाँहरुको स्विकारोक्तिले आफ्ना लागि एउटा घर बनाएर वहाँहरुलाई पनि आफैसँग राख्न नसकेकोमा हिनताबोध भयो । फेरी भने, ̕म डेरामा बस्छु त के भो? जसको भएपनि घरै हो? आएर बस्दा के हुन्छ वहाँहरुले?̕ सायद ४ भाई छोरा भएपछि कस्ले पाल्छ, जेठाले की कान्छाले, साइलो की माइलो भन्दै वहाँहरु अलमलिनु हुन्छ होला । नत्र किन सबै छोराले पालैपालो बोलाउँदा पनि वहाँहरु त्यो घर चटक्क छोडेर आउन सक्नुहुन्न? धेरै सन्तान हुनुको फाइदा वा बेफाइदा जे भनौ ।
बुढेसकालमा हामीलाई टुहुरा बनायौ भन्ने बाक्य मुटुमा काडाले घोचेजस्ता घोचिरहेको छ । धेरैबर्षपछि आज बुबाआमासँग रात बस्न आको । अरु थुप्रै कुरा गरुम्ला, जिन्दगीका योजनाहरु सुनाम्ला, उन्नती र प्रगतीको बाटोमा हिड्दैछु भनुम्ला, खुशी पारुम्ला भनेर बल्लबल्ल घर आको, छाती गह्रुङ्गो बनाएर भन्न बाध्य भए, “बुबा, आमा नआत्तिनोस्, आजको भोली नै के गर्न सकिन्छ र, केही समयपछि पक्कै केही न केही राम्रो निर्णय हुनेछ । अहिले सुतौ । बिहान छिट्टै उठेर हिड्नु छ ।”
आमालाई आन्द्रामा घाउ देखिएपछि ब्लडप्रेसर बढेको छ । केही दिन पहिले निक्कै बिरामी हुनुभयो । अस्पताल लानलाई बुबालाई सघाउने कोही भएन । आमालाई मुटुमा असर देखिएको छ । जे सुकै खानुहुन्न । बुबाले हिडिरहनुपर्छ जजमानी गर्न । बुबा नभएको दिन आमा पनि भोकै, यानी पानी वा चियाको भरमा दिन बिताउनुहुन्छ । कर गरेर खानु भन्ने कोही नभएपछि खान मनलागे खायो मन नलागे न खायो, आमाको जिवन यसरी नै चलिरहेकोछ बर्षौदेखि । टाउको दुख्छ, खान मनलाग्दैन । तर आराम गर्न पाइन्न । पकाएर खान दिने कोही छैन । बुबा र आमा दुवै थला पर्नु भयो भने घरमा आगो बल्दैन । ढोका खुल्दैन । अनि बुबा नआत्तिएर के गर्नुहुन्थ्यो? आमा नरोएर को रुन्थ्यो त?
चकचके बाल्यकाल, बाउआमालाई दिनु दःख दिएको कुरा वहाँहरु अहिले बेलाबेला कोट्याउनुहुन्छ । भनेको कुरा भएन भने दिनभरी बारीका डिलमा भोकै बस्ने, कसैसँग नबोल्ने, रुखमा चढेर हाम्फाल्दिन्छु भन्ने, अर्काको मचानको परालमा गएर लुक्ने, यस्ता अनगिन्ती दुःखहरु दिदाँ पनि मेरो बुबाले मलाई ठुलो स्वरले कहिल्यै हकार्नु भएन । आमाले कार्वाही गर्नुहुन्थ्यो, तर बुबा कहिल्यै बीचमा आउनु भएन । भोजपुरजाँदा पिठ्युमा बोकेर पिखुवाको पुल तराउने मेरो बुबाको हात समातेर मैले कैयौ उकाली ओराली गरे । घरमाथिको जंगलमा गाईभैसी चराउनेदेखि, पात्लेको रुखबाट स्याउला झार्ने, सोत्तर सोर्ने, भैसीको गोबर सोर्नेमात्र हैन भैसी दुहुन पनि बुबाले हात समाई समाई सिकाउनुहुन्थ्यो । त्यो हात समाईको मर्म अहिले बुझ्दा लाग्छ, मेरा हातलाई सही कुरा समात्न लायक बनाउनका लागि त्यो अनिवार्य थियो । खेतका कान्लामा आली लगाउन, बाउसे गर्नदेखि धान झारेर बोरामा हाली घरसम्म ल्याउनका लागि बुबाको निरन्तरको व्यवहारिक शिक्षाले मलाई बलियो बनाउदै लगेको थियो । आमाले दिएको मकैको भात र अन्तिममा दुध र चामलको भातले मलाई अभावमा पनि हिम्मत हार्नु हुन्न, जे छ मिठो मानी मानी खानुपर्छ, यसैमा रमाउनुपर्छ भन्ने सिकाएको थियो । १२ बर्षकै उमेरदेखि मकैबारी जोत्दा पछिपछि हिड्दै मकैको बिउ हाल्ने बुबा, कोदोबारी खन्दा कोदो रोप्ने आमा मेरा लागि कृषिका व्यवहारिक गुरु, गुरुमा हुनुहुन्थ्यो । जसबाट मैले मिहीनेती बन्न सिके । संघर्षशिल हुन सिके । अप्ठ्यारोमा पनि डराउन हुन्न, कामलाई सम्मान गर्नुपर्छ भन्ने गुरुशिक्षा लिए । अक्षर चिन्न नसक्ने आमाले दुःख गरेरै मलाई १० कक्षा पार लगाइदिनु भयो । बुबाले स्कुल ड्रेस र किताव कापीको अभाव हुन दिनु भएन । काम सकेर खेल्न जाने, शारिरीक तथा मानसिक विकासका बिभिन्न अवसरमा भाग लिने कुराहरुमा वहाँहरुले कहिल्यै रोक्नु भएन । पिङबाट लडेर हात भाँचिदा होस् वा खाटबाट लडेर टाउको फुट्दा हिम्मत नहारी सकेको उपचार गराउनु भयो । गाउँघरमा अरुलाई इज्जत र सम्मान गर्न सिकाउनु भयो । सिर्जनशीलताका लागि मार्ग प्रशस्त गर्दिनुभयो । इमान नबेच्न, बेइमान नबन्न मार्ग देखाउनुभयो । जन्मेको तीनदिनसम्म पनि दुध नचुसाई राख्दा पनि मलाई केही नभएपछि माया गर्नु थाल्नु भएकी मेरी आमाले अरुका खेतबारी खनेरै भएपनि हामीलाई भोकै हुनु दिनुभएन ।
तर आज मेरा तीनै बाआमा, जसले मलाई आज टेक्नका लागि धर्ति, बस्नका लागि ओत र खानका लागि एकछाक जोड्न सक्ने बनाउनु भयो, जीवनको उत्तराद्र्ध कठिन हुदै गएको बताइरहँदा म भने एकशब्द नबोलीकन चुपचाप त्यो घरबाट निस्कन तयार भएर उठेको थिए । मानौ म सुन्नबाहेक केही गर्न सक्दिन । मैले सक्ने एउटै कुरा थियो, झोला बोकेर एकहजारको नोट आमाका हातमा हाल्नु र भन्नु, “आमा चिसो शुरु भयो, न्यानो चप्पल किनेर लाउनु है ।” टिलपील आँखा पार्दै बिदा दिने आमालाई मनमनै भन्छु, ̕बुबा निस्कनु भएछ, गयो भन्दिनु, काठमाण्डौ पुगेपछि फोन गर्छु ।̕
बुबा असी बर्ष, आमा ७७ बर्ष । सोच्दा पनि आङ सिरिङ भयो । भर्खर ३४ बर्षमा हिडिरहेको म, सोचे, मेरो ८० बर्षे दिन कस्तो होला? कविताको ७९? अर्थात म ८० पुग्दा उनी ७९ हुन्छिन् । के हामी त्यत्रो बेलासम्म बाँचुला? एउटा छोरो छ कस्तो होला उ त्यो बेला? कहाँ होला? हामी पनि त्यो दिन नपुग्दै यसैगरी एक्लिन्छौ होला जसरी अहिले बुबाआमा । यसैगरी सन्तानसुखबाट टाढिन्छौ होला । फेरी अर्को मनले भन्यो, भबिष्य कस्ले पो देख्या छ र? जे होला होला? तर पनि बुबाआमा गलेको, एक्लो भएर हिम्मत हारेको वहाँहरुको स्विकारोक्तिले आफ्ना लागि एउटा घर बनाएर वहाँहरुलाई पनि आफैसँग राख्न नसकेकोमा हिनताबोध भयो । फेरी भने, ̕म डेरामा बस्छु त के भो? जसको भएपनि घरै हो? आएर बस्दा के हुन्छ वहाँहरुले?̕ सायद ४ भाई छोरा भएपछि कस्ले पाल्छ, जेठाले की कान्छाले, साइलो की माइलो भन्दै वहाँहरु अलमलिनु हुन्छ होला । नत्र किन सबै छोराले पालैपालो बोलाउँदा पनि वहाँहरु त्यो घर चटक्क छोडेर आउन सक्नुहुन्न? धेरै सन्तान हुनुको फाइदा वा बेफाइदा जे भनौ ।
बुढेसकालमा हामीलाई टुहुरा बनायौ भन्ने बाक्य मुटुमा काडाले घोचेजस्ता घोचिरहेको छ । धेरैबर्षपछि आज बुबाआमासँग रात बस्न आको । अरु थुप्रै कुरा गरुम्ला, जिन्दगीका योजनाहरु सुनाम्ला, उन्नती र प्रगतीको बाटोमा हिड्दैछु भनुम्ला, खुशी पारुम्ला भनेर बल्लबल्ल घर आको, छाती गह्रुङ्गो बनाएर भन्न बाध्य भए, “बुबा, आमा नआत्तिनोस्, आजको भोली नै के गर्न सकिन्छ र, केही समयपछि पक्कै केही न केही राम्रो निर्णय हुनेछ । अहिले सुतौ । बिहान छिट्टै उठेर हिड्नु छ ।”
आमालाई आन्द्रामा घाउ देखिएपछि ब्लडप्रेसर बढेको छ । केही दिन पहिले निक्कै बिरामी हुनुभयो । अस्पताल लानलाई बुबालाई सघाउने कोही भएन । आमालाई मुटुमा असर देखिएको छ । जे सुकै खानुहुन्न । बुबाले हिडिरहनुपर्छ जजमानी गर्न । बुबा नभएको दिन आमा पनि भोकै, यानी पानी वा चियाको भरमा दिन बिताउनुहुन्छ । कर गरेर खानु भन्ने कोही नभएपछि खान मनलागे खायो मन नलागे न खायो, आमाको जिवन यसरी नै चलिरहेकोछ बर्षौदेखि । टाउको दुख्छ, खान मनलाग्दैन । तर आराम गर्न पाइन्न । पकाएर खान दिने कोही छैन । बुबा र आमा दुवै थला पर्नु भयो भने घरमा आगो बल्दैन । ढोका खुल्दैन । अनि बुबा नआत्तिएर के गर्नुहुन्थ्यो? आमा नरोएर को रुन्थ्यो त?
चकचके बाल्यकाल, बाउआमालाई दिनु दःख दिएको कुरा वहाँहरु अहिले बेलाबेला कोट्याउनुहुन्छ । भनेको कुरा भएन भने दिनभरी बारीका डिलमा भोकै बस्ने, कसैसँग नबोल्ने, रुखमा चढेर हाम्फाल्दिन्छु भन्ने, अर्काको मचानको परालमा गएर लुक्ने, यस्ता अनगिन्ती दुःखहरु दिदाँ पनि मेरो बुबाले मलाई ठुलो स्वरले कहिल्यै हकार्नु भएन । आमाले कार्वाही गर्नुहुन्थ्यो, तर बुबा कहिल्यै बीचमा आउनु भएन । भोजपुरजाँदा पिठ्युमा बोकेर पिखुवाको पुल तराउने मेरो बुबाको हात समातेर मैले कैयौ उकाली ओराली गरे । घरमाथिको जंगलमा गाईभैसी चराउनेदेखि, पात्लेको रुखबाट स्याउला झार्ने, सोत्तर सोर्ने, भैसीको गोबर सोर्नेमात्र हैन भैसी दुहुन पनि बुबाले हात समाई समाई सिकाउनुहुन्थ्यो । त्यो हात समाईको मर्म अहिले बुझ्दा लाग्छ, मेरा हातलाई सही कुरा समात्न लायक बनाउनका लागि त्यो अनिवार्य थियो । खेतका कान्लामा आली लगाउन, बाउसे गर्नदेखि धान झारेर बोरामा हाली घरसम्म ल्याउनका लागि बुबाको निरन्तरको व्यवहारिक शिक्षाले मलाई बलियो बनाउदै लगेको थियो । आमाले दिएको मकैको भात र अन्तिममा दुध र चामलको भातले मलाई अभावमा पनि हिम्मत हार्नु हुन्न, जे छ मिठो मानी मानी खानुपर्छ, यसैमा रमाउनुपर्छ भन्ने सिकाएको थियो । १२ बर्षकै उमेरदेखि मकैबारी जोत्दा पछिपछि हिड्दै मकैको बिउ हाल्ने बुबा, कोदोबारी खन्दा कोदो रोप्ने आमा मेरा लागि कृषिका व्यवहारिक गुरु, गुरुमा हुनुहुन्थ्यो । जसबाट मैले मिहीनेती बन्न सिके । संघर्षशिल हुन सिके । अप्ठ्यारोमा पनि डराउन हुन्न, कामलाई सम्मान गर्नुपर्छ भन्ने गुरुशिक्षा लिए । अक्षर चिन्न नसक्ने आमाले दुःख गरेरै मलाई १० कक्षा पार लगाइदिनु भयो । बुबाले स्कुल ड्रेस र किताव कापीको अभाव हुन दिनु भएन । काम सकेर खेल्न जाने, शारिरीक तथा मानसिक विकासका बिभिन्न अवसरमा भाग लिने कुराहरुमा वहाँहरुले कहिल्यै रोक्नु भएन । पिङबाट लडेर हात भाँचिदा होस् वा खाटबाट लडेर टाउको फुट्दा हिम्मत नहारी सकेको उपचार गराउनु भयो । गाउँघरमा अरुलाई इज्जत र सम्मान गर्न सिकाउनु भयो । सिर्जनशीलताका लागि मार्ग प्रशस्त गर्दिनुभयो । इमान नबेच्न, बेइमान नबन्न मार्ग देखाउनुभयो । जन्मेको तीनदिनसम्म पनि दुध नचुसाई राख्दा पनि मलाई केही नभएपछि माया गर्नु थाल्नु भएकी मेरी आमाले अरुका खेतबारी खनेरै भएपनि हामीलाई भोकै हुनु दिनुभएन ।
तर आज मेरा तीनै बाआमा, जसले मलाई आज टेक्नका लागि धर्ति, बस्नका लागि ओत र खानका लागि एकछाक जोड्न सक्ने बनाउनु भयो, जीवनको उत्तराद्र्ध कठिन हुदै गएको बताइरहँदा म भने एकशब्द नबोलीकन चुपचाप त्यो घरबाट निस्कन तयार भएर उठेको थिए । मानौ म सुन्नबाहेक केही गर्न सक्दिन । मैले सक्ने एउटै कुरा थियो, झोला बोकेर एकहजारको नोट आमाका हातमा हाल्नु र भन्नु, “आमा चिसो शुरु भयो, न्यानो चप्पल किनेर लाउनु है ।” टिलपील आँखा पार्दै बिदा दिने आमालाई मनमनै भन्छु, ̕बुबा निस्कनु भएछ, गयो भन्दिनु, काठमाण्डौ पुगेपछि फोन गर्छु ।̕
