bg.bg

जनजाती बन्दको पहिलो दिन ३ दर्जन बढी पत्रकार कुटिए । झन्डै त्यति नै संख्यामा मिडियाका सवारीसाधन जलाउने तथा तोडफोडको काम भयो । परिचयपत्र हेरेर तँ बाहुन, तँ क्षेत्री तँ फलाना भन्दै पत्रकारमाथि कुटपिट तथा दुव्र्यवहार भयो । प्रदर्शनकारीको सभ्भावित हमलाको डरबाट उपत्यकाभित्रको एउटा रेडियोलाई जोगाउन प्रहरी खटाउनुपर्यो । जनजातीका एकजना नेताले त खुलेआम कुनै मिडिया हाउसलाई लक्षित गर्दै यदी हाम्रा समाचारहरुलाई वेवास्ता गरियो भने दुई दिनमा टावर ढालिन्छ समेत भने । उनले थप आक्रोसित हुदै एउटा कार्यक्रममा बाहुन पत्रकारको छाता संगठन नेपाल पत्रकार महासंघले प्रतिकार गर्न खोजे उनीहरुलाई पनि छाडिन्न भनेर धम्कि दिए । एकजना पत्रकारलाई ज्यानमार्ने धम्कि दिन पनि जनजाती नेता पछि परेनन् । अज्ञातस्थलको हवाला दिदै एक टेलिभिजनलाई २४ घण्टामा उडाइदिने धम्कि आयो ।

मिडियामाथिको भएका श्रृङखलाबन्द हमला घोर निन्दनीय छन् । यद्यपी मिडियालाई निर्बाधरुपमा चल्न दिने आयोजकको प्रतिबद्धताको बिपरित पनि किन भयो मिडियामाथि श्रृङखलाबद्ध हमला? किन कुटिए पत्रकार? किन जलाइए पत्रकारका नीजि सवारीसाधन? किन खोजीयो पत्रकारको जात? के यो सबै नियोजीत षडयन्त्र थियो? मिडिया समिक्षक तथा सञ्चारकर्मीहरुले त्यो घटनाका कारणहरुमा छलफल नगर्ने र गलत भएको ठाउँमा सुधारको पहल नथाल्ने हो भने यस्ता हमला रोकिदैनन् ।

एउटा यथार्थ के हो भने नेपाली सञ्चारमाध्यमको मुख्य समाचार बिषय राजनीतिक गतिबिधिको वरिपरी घुमेको छ । राजनीतिक गुट, उपगुट तथा उनीहरुको गतिबिधि र नेताको भाषणले मिडियाका अधिकांश पेज तथा समय भरिएको सत्य सबैले स्विकानैैपर्ने वास्तविकता हो । सनसनीपुर्ण प्रस्तुती र असंवेदनशील रिपोर्टिंङका कारण समाजका सबै जात, तह र तप्काका नागरिकले मेरो मिडिया भनेर कुनै पनि मिडिया हाउसलाई स्विकार्न सकेका छैनन् । राजनीति, अपराध र सेक्सको वरिपरी घुमेको मिडिया गतिबिधि व्यापार केन्द्रित छ । समाजमा विद्यमान अरु सवालहरु जस्तै शिक्षा, स्वास्थ्य, मानवअधिकार, महिला, आदीबासी, मधेशी, दलित तथा अन्य पछाडि परेका र पारिएका समुदायका सवालहरुले अति नै न्युन स्थान पाउँछन् मिडियामा । पत्रकार महासंघका सभापति शीव गाउलेले सार्वजनिक समारोहमा भन्ने गरेको वाक्य सापटी लिएर भन्ने होे सबै मिडिया राम्रा हुन खोज्छन् तर बिडम्बना न तिनहिरु राम्रा भए न त हाम्रा नै । हिजोको बन्दका आयोजकहरुको गुनासो पनि त्यस्तै थियो, मिडियाले उनीहरुलाई उचित स्थान दिएन । उनीहरुका सवाल राख्ने ठाउँ नपाएर आक्रोसित भिडको चेतावनीका रुपमा बुझ्न आन्दोलनकारीले आग्रह गरे हिजोका घटनाक्रमलाई आन्दोलनकारीहरुले ।
मिडिया सोसाइटीले स्विकार्नैपर्छ की रिपोर्टिङ तथ्यपरक छैन । अनुमानको भरमा समाचार बनाउने प्रबृत्ति हावी छ खासगरी टेलिभिजन पत्रकारितामा । पछिल्लो उदाहरण जनकपुरबाट काठमाण्डौका लागि उडेको बिमान दुर्घटना सम्बन्धि टेलिभिजनले चलाएको हल्ला नै काफी छ । समाचार र बिचारलाई छुट्याएर प्रस्तुत गरेको सन्तुतिल सामग्रीको अभाव हुन थालेको छ । समाचार पढ्दा पाठकले नै महसुस गर्ने गरी पार्टीगत, जातीय तथा एकपक्षिय समाचारहरु बग्रैल्ती बाहिर आउँछन् हिजोआज । अनि रातदिन खट्दा पनि तलब लगायत आधारभुत सुबिधाबाट बिमुख हुनुपर्दाको पिडाले हुनसक्छ मिहिनेत नगर्ने अल्छि प्रबृत्ति हावी छ पत्रकारहरुमा । राजनीतिक आग्रह र पुर्वाग्रह मिश्रीत व्याख्या स्पष्ट रुपमा देख्न, सुन्न र पढ्न पाइन्छ । न्युजरुमा बसेर टेलिभिजन तथा अनलाइनको समाचारलाई प्रसारण गर्ने प्रबृत्ति यसअघि नै सर्बत्र आलोचित नभएको हैन ।

सञ्चारमाध्यम खासगरी रेडियोको बृद्धिसँगै समाजमा बिस्तारै बढदै गएको मिडियामाथी नागरिकको पहुँच र सामाजिक सञ्जालमार्फत भैरहने खबरदारीले पनि आमसञ्चार गतिबिधि पहिलेभन्दा बढी आलोचित छन् । आलोचना गर्नेहरुलाई मिडियाले गरिरहेका र गर्न सक्ने संभावित गल्तिहरु थाहा हुन थालेको छ । नागरिक समाज मिडियाप्रति चनाखो छ । समाचार जे हो त्यसरी नआउने, आइहाले पनि बंग्याइने, आरोप लगाउने तथा समाजमा भ्रम फैलाउने आसयका मात्र हुने गर्छन् भन्ने आरोप दवाएर बसेको एउटापक्ष यो सब बाहुनबादी पत्रकार र उनीहरुको संकिर्ण सोचले भएको हो भन्ने भ्रम पालेर बसको छ । सायद त्यही भ्रमको परिणाम बन्दको दिन आफ्नै अगाडि पत्रकार देख्दाको आक्रोस हातहालाहालमा बद्लीयो । जुन दुःखद छ ।

हिजोको घटनापछि मिडियाले पनि चनाखो हुनैपर्छ । यदी समाचारकक्ष समावेशी छैन भने कसरी सबैको बनाउने? समाचारहरु सन्तुलित छैनन् भने कसरी सन्तुलन कायम राख्ने भन्ने सवालमा न्युजरुममा छलफल हुनुपर्छ । राजनीति बाहेक अरु पनि सवालछन् जसको प्रस्तुती उति नै महत्वपुर्ण छ भन्ने बुझ्नु जरुरी छ । घटना र बिषयलाई सन्सनीपुर्ण बनाएर गरिने पत्रकारिता द्धन्द्ध संवेदनशील पत्रकारिता हैन । त्यसैले पनि कुनै घटना भइसकेपछिका क्रिया प्रतिक्रिया स्वभाविक हुन् र पनि फेरी यस्ता घटनाहरु हुन नदिनका लागि मिडिया समुदाय सजग र सचेत हुदाँ त्यसको फाइदा सिगो समाज र स्वतन्त्र प्रेसले नै भोग्न पाउँछ । तथापी मिडियामाथि हमला गर्नेहरुलाई कानूनी कार्वाहीको दायरामा ल्याउन सकिएन भने उनीहरुको मात्र हैन अरुको पनि मनोवल बढ्ने हुदाँ मिडिया समुदायबाट गतिलो आन्दोलनको पनि आवश्यक छ ।

जनजाती महासंघ आयोजक, थारु र मधेशीको समेतको समर्थनमा ७२ घण्टे बन्दको पहिलो दिन, बैशाख ७, २०६८ । साँझतिर जावालाखेलको चियापसलमा भेटिएकी एक महिला उनका एक पुरुष साथीसँग कुरा गर्दै थिईन्, “यस्तो दिन मैले आजसम्म देख्या थिएन ।” कुनै जातीप्रति लक्षित उनको कडा प्रतिकृया सुनेपछि अर्को छेउमा बसेका पुरुषले मुखमा लिएको चिया झन्नै सर्काए । महिलामित्रलाई चेतावनीशैलीमा भन्न थाले, ”सबथोक बोल्नोस् अहिले बोलेजस्तो शब्द र बाक्य कहिल्यै नबोल्नोस् ।” त्यसपछि पनि दुवैले धेरै कुरा गरे । जागीरबाट फर्किएको साथीसँगै चिया पिउदैगर्दा मलाई चियाभन्दा उनीहरुको कुराकानी रोचक थियो । बिहानैको हिडाईमा देखिएको बन्दको दृष्य र बन्द आयोजकका अभिव्यक्तिले नै मलाई डर लागेको थियो बन्द पक्कै हिंसात्मक हुनेछ । उज्यालो नेटवर्कका सहकर्मीहरुसँग उनीहरुकै कार्यकक्षमा एकछिन बस्दा थाहा भइसक्याथ्यो बन्दकर्ताहरु अराजक भइसकेकाछन् । उनीहरुले बिहानैदेखि सञ्चारमाध्यमलाई तारो बनाइरहेकाछन् । दिनभरी सामाजिक सञ्जाल, टिभी, रेडियो, प्रीन्ट र अनलाइनमा आएका समाचार पछ्याउँदा पुष्टि भयो ७२ घण्टे बन्दको पहिलो दिनले धेरै गैर जनजातीलाई चसक्क सियोले घोच्दा हुने जस्तो पिडा दिएर सकियो । त्यसैले हुनसक्छ एकजना ब्राह्मणथर व्यक्तिले सामाजिक सञ्जाल ट्वीटरमा यस्तो लेखे, “२० बर्षको बसाईमा काठमाण्डौ आजजस्तो बिरानो कहिल्यै लागेन । सोच्दैछु अब कहाँ जाउँ? यस्तै हो भने काठमाण्डौमा बस्न सकिएला र?”

किन अरुदिनको भन्दा हिजोको बन्द उग्र र हिंसात्मक भयो? जनजाती तथा मधेशीलाई पाखा लगाएर तीनदलका नेताहरुले केही दिन अगाडि गरेको आधारहिन र अबैज्ञानिक प्रदेश बिभाजनको निर्णयले मात्र हो त? पार्टीहरुको निर्णयले ६२÷६३ को आन्दोलनको मर्मलाई समेट्न सकेको थिएन । यो देशमा लामो समय राज्य हाँक्ने बाहुन क्षेत्रीहरु एकाएक जुर्मराएका थिए । उनीहरुले जातीय नामका आधारको राज्य रुपान्तरणको बिरोधमा शंखनाद गरे । क्षेत्री बाहुन दशनामीले आफ्नो पहिचान नगुमोस् हेतु तीनदिने बन्द गरे । अखण्ड सुदुरपश्चिमका नाममा शुरु भएको आन्दोललन १९ दिन चल्यो । स्थानीय थारु समुदायको पहिचान सहितको राज्यको बिरोधमा शुरु भएको आन्दोलनमा सरकारमा रहेका मुख्य दलको समेत खुल्ला सहयोग देखियो । एक मधेश एक प्रदेशको अभिष्ट पुरा नहुने देखेपछि मधेशीदलहरु पनि भित्रभित्रै कुडिएँ । संविधान निर्माणका कतिपय जटिल मुद्दामा मुख्य दलहरु नजिकपुग्दै गर्दा अहिलेसम्म पाखा पारिएका जनजाती, आदीबासी तथा मधेशी समुदायलाई झस्कायो की अहिले पनि राज्य रुपान्तरण भएन भने कहिल्यै हुनेछैन । यि र यिसँगै जोडिएका घटनाक्रमले दविएको कुण्ठा र क्षेत्री बाहुन दशनामीलाई राज्यले आदीबासीको कोटामा राख्ने निर्णयको आक्रोसले बन्दकर्ताहरुलाई अराजक हुन थप बल पुर्याएको थियो । जनजाती महासंघका महासचिव आङकाजी शेर्पाले मिडिया मार्फत बाहुन क्षेत्री दशनामीलाई आदीबासी बनाउने सरकारी निर्णय फिर्ता हुनुपर्छ भनेर दिएको अभिव्यक्तिे पनि पुष्टि गर्छ जनजाती नेताहरु उक्त निर्णयसँग कति रुष्ट रहेछन् भनेर । र अर्को महत्वपुर्ण कारण प्रचण्डका बिभिन्न कालखण्डका अभिव्यक्तिहरुले समाजमा जातीय भड्काव बढाउन मलजल गर्यो । र त्यही कुरा पोखियो हिजोको घटनाको रुपमा ।

बन्द हिंसात्मक हुनु कदापी स्विकार्य हुन सक्दैन यद्यपी जनजाती तथा मधेशीका केही मागहरु नाजायज छैनन् । २४० बर्षसम्म बाहुन क्षेत्रीले हाँकेको मुलुकका केही संरचनाहरु यस्ता छन् जसले एकजाती, एकभाषा, एकभेषको पञ्चायती ह्यांङओभर अझै फ्याँक्न सकेको छैन । समाजबाट त्यसको ह्यांङओभर नहटेसम्म परिवर्तन संस्थागत हुन सक्दैन । ६२÷६३ सालको परिवर्तनले राजतन्त्र बढार्नुको आसय राज्यसंयन्त्र एकतन्त्रिय र एकजातीय हैन बहुजातीय र समावेशी संरचनाको हुनुपर्छ भन्ने हो । दशक चलेको हिंसात्मक माओवादी जनयुद्ध बर्गीय उत्पिडनको शिकार जनताको अधिकार सुनिश्चितताका गरी समुन्नत र न्यायपुर्ण नेपालको स्थापनाका लागि थियो । तर ६३ सालदेखि अहिलेसम्म पुग्दा त्यो आन्दोलनको आसय अनुसारको परिवर्तन भयो त? राज्य रुपान्तरण भयो त? समाजमा साँच्चिकै परिवर्तन महसुस गरियो? राजतन्त्रलाई फाल्न कफ्र्यु समेत वेवास्ता गरेर सडकमा ओर्लिएको नागरिकको हुल अहिले राजतन्त्र नै ठिक थियो भन्न थाल्नुको पछाडि बितेका ७ बर्षमा आमनागरिक राजनीति देखि वाक्कदिक्क भएर हैन जुन उदद्देश्यका लागि आन्दोलन भएको थियो त्यो अनुसारमा रुपान्तरण नदेखेर हो । समाज रुपान्तरण पनि नहुने, नयाँ संविधान पनि नबन्ने अनि क्षेत्री बाहुनले नै अड्को थापेर आजसम्म पछाडि पारिएका समुदायलाई पछाडि नै पारिहरने अबस्था आउने हो भने हजारौ मान्छेको रगत बगाएर प्राप्त भएको उपलब्धिको सान्दर्भिकता समाप्त हुन्छ । त्यसैले यसो भन्न नडराउँ, जनताति तथा मधेशी समुदायको आक्रोसको आसय समाजको साँचो रुपान्तरणका लागि एकपटक फेरी गतिलो दवाव हो उनीहरुका लागि जो जनजाती, मधेशी तथा अन्य आदीबासी समुदाय मुक्तिको नारा लिएर सत्तामा पुगेकाछन् ।

हाsssss । खित्का छोडेर हाँस्न मनलाग्यो शुरुमै । रामायणको रावण हाँसेजसरी । किन थाहा छ? तिमी मानव जो पृथ्वीको यो नेपाल नामक भुभागमा बसेको छौ तिमेरलाई देखेर यस्तो अट्टहास निकालेको मैले । कुरीकुरीकुरीकुरीsss। लाज मलाई लाग्नुपर्ने हो तर कुरीकुरी तिमीलाई भन्दैछु । तिम्रो निरिहता र लाचारी देखेपछि के गर्नु, सारै दया पनि लागेर आउँछ । बिचरा, कस्तो अभागी तिमी? कति दुर्भाग्य तिमीलाई? हाहाहाहाहुहुहुहु... बिचरा नेपाली मानव । मेरै कारणले लाचार, अशक्त । हातपाउ बाँधिएका, चाहेर पनि केही गर्न नसक्ने तिमी ।

मलाई थाहा छ तिमी मसँग रिसले चुर भएकाछौ । मसँग यस्तो रिस उठ्या छ की तिमीले मलाई भेट्यौ भने ठाउँको ठाउँ ऐया भन्न पाउँदिन मैले, त्यति कडा प्रहार हुनेछ ममाथी । तिमी मलाई मुटुमै हान्नेछौ । ठहरै पार्नेछौ । एक्लै सकेनौ भने साथीभाई बोलाउनेछौ । तिमेरु सबै मिलेर मेरो प्राण हरण गर्नेछौ । सब थाहा छ मलाई । तर बिचरा, के गर्नसक्छौ तिमीले? मलाई तिम्ले कहिल्यै भेट्दैनौ । त्यो दिन कहिल्यै आउनेछैन । कहिल्यै तिमीले मलाई कुट्न सक्दैनौ । तिमीले सक्ने, मात्र एउटा काम हो गाली, सिर्फ एकोहोरो गाली ममाथि । अब त म यति गालिप्रुफ भैसकेकी तिमी जतिनै बकबक गरे पनि तिम्रो गालीले मेरो रौ समेत हल्लाउन सक्नेछैन । बुझ, म त्यति बलियो भेसके । मेरा कान त्यति कडा भैसके सानातिना बिरोधका आवाज तिनको नजिकसम्म पुग्नै सक्दैन ।

तिमीलाई थाहा छ मेरो नाम के हो? ‘बन्द̕ । हो बन्द । किन मेरो नाम बन्द रह्यो? किनकी, बन्द गरेपछि सबथोक खुल्छ भन्ने तिम्रो गलत मान्यताले गर्दा मेरो नाम बन्द राख्यौ तिमीले । बन्द गरेपछि दवाव पुग्छ, स्थिती सहज बन्छ त्यसैले बन्द गर्नुपर्छ भनेर तिमीलाई कसैले पढायो अनि मेरो नाम बन्द राखियो । बन्द गरेपछि ठुलाठुला, शक्तिशाली संघसंस्था, संरचना सबै गल्छन्, अनि सदाका लागि ढल्छन् भन्ने बुझाई तिमीलाई कसैले सुझायो अनि मलाई तिमीले बन्द भन्न थाल्यौ । बन्द गरेपछि कलकारखाना, उद्योगधन्दा बन्द हुन्छन् बर्गीय लडाई समाप्त हुन्छ भनेर उद्योगधन्दा, व्यापार व्यवसाय बन्द गर्न मलाई बोलायौ ।

मैले अहिलेसम्म कसैलाई फाइदा पुर्याएको छु ? तिमीसँग उत्तर छ? हुनसक्छ । तिमीले भनौला, १९ दिन देशबन्द गर्दा २४० बर्ष पुरानो राजतन्त्र ढलेको थियो । केहीमात्रामा तिम्रो यो भनाई सहि छ । तर त्यो भन्दा अरु उदाहरण दिनसक्छौ, बन्दले तिमीलाई फाइदा गरेको? अहँ । किनकी तिमीलाई मैले अहिलेसम्म फाइदा दिएको छैन । मेरो काम भनेकै सबैतीर घाटैघाटा पुर्याएर तिमलाई घाटमा पुर्याउनु हो । तिमी घाटमा पुगेपछि तिम्रो देशको अर्थतन्त्रलाई घाटमा पुर्याउनु हो । हो, मेरो अन्तिम लक्ष तिम्रो देशको अर्थतन्त्रलाई कमजोर बनाएर मृत्युको मुखमा पुर्याउनु नै हो । म प्रगतीको लागि ठुलो बाधक हुँ । प्रगतीका लागि अग्रगमन आवश्यक छ । तर म तिम्रो गतिबिधिमा नियन्त्रण राख्छु । तिमीलाई हलचल गर्न दिन्न । तिमीलाई बाँधेर राख्छु अर्थात काम गर्न सक्ने तिम्रो शक्ति र संयन्त्र दुवैलाई बन्द गर्छु । अनि कसरी हुँ म प्रगतिको साधक?

मलाई थाहा छ तिमी मजदुर हौ । म तिमीलाई कमाएर खान धौधौ परोस् भनेर आउँछु । तिमी बिद्यार्थी हौ, पढेर केही सिकौला र तिम्रो देशलाई फाइदा होला भन्ने डरले बिद्यालय, कलेज बन्द गर्न आउँछु । तिमी गृहणी र आमा हौ, बच्चाले खाने दुध र अन्य ताजा तरकारी फलफुल नपाएर कुपोषणको शिकार होस् तिम्रो सन्तान भनेर आउँछु । तिमी बिरामी छौ भने अस्पताल पुर्याउन नसक्दा तिम्रो मृत्यु होस् भन्ने मेरो चाहना हुन्छ । तिमी जागीरे हौ भने बन्दका दिन अफिस पुग्दा र फर्कदा सकिने तिम्रो क्षमताले अफिसको कार्यदक्षता समाप्त होस् भनेर आउँछु । तिमी यातायात मजदुर हौ, दिनभरी कमाउन नपाएर बेलुका भोकभोकै सुत भनेर म आँउछौ । तिमी व्यांकर हौ, व्यांक बन्द गरेर आर्थिक कारोबार ठप्प पार्दै आर्थिक कृयाकलापलाई प्रभावित पार्न म आउछु । अनि तिमी व्यापारी हौ, व्यापार व्यवसाय बन्द गर्न लाएर तिम्रो ढाड भाँच्न आउँछु । हाहाहाहा... अब त थाहा भयो होला नी तिमीलाई म किन हरेकदिन जसो आउँछु? म तिम्रो दुर्गतीको लागि हरेक दिनजसो आउँछु । सक्छौ मलाई रोक्न?

ज्ञानेन्द्र राजाले तिमीलाई गरिखान दिएनन् मलाई बोलायौ, त्यतिबेला मेरो बिरोध हैन समर्थनमा निस्किए तिम्रा आवाज । सरकारले तेलको भाउ बढायो तिमीले फेरी बोलायौ मलाई । कांग्रेसले टनकपुर बेच्यो मलाई बोलायौ तिमीले । एमालेले महाकाली बेच्यो बोलायौ मलाई । माओबादीले जातजाती र मधेश बेच्यो तिमीले फेरी बोलायौ मलाई । तिमीहरु आफै बोलाउँछौ मलाई अनि आफै कुर्लन्छौ मेरो बिरोधमा । मैले सुनेको छु हिजोआज तिमी सडक, स्कुल, कलेज, कार्यालयको छत, चियापसल, खाजाघरमा हैन, इन्टरनेटमा बसेर ममाथि खनिन्छौ रे । त्यसले मलाई केही फरक पार्नेछैन । किनकी म इन्टरनेट चलाउँदिन । फेसबुक र ट्वीटर चलाउन मलाई आउँदैन । मलाई तिम्रो गाली सुन्ने फुर्सद पनि छैन । तिमी कराइराख, म आफ्नो काम गर्छु ।

हे मानव तिमी छक्क नपर । जबजब तिमी राजनीतिमा आफ्नो स्वार्थ पुरा हुने लक्षण देख्दैनौ मलाई गुहार्छौ । जब तिम्रो अधिकार कसैले हनन गर्यो भन्ने महशुस हुन्छ अनि सबभन्दा पहिला मलाई बोलाउँछौ । तिमीलाई अधिकार चाँहिदा बोलाउने तिमीलाई केही नचाँहीदा गालि गर्ने? खराबी म मा हैन तिमीमा छ । देशमा तिमीले चाहेको जस्तो व्यवस्था भएन भने तिमी मलाई बोलाउँछौ । आफुले चाहेको कानुन बनेन भने मेरो साथ माग्छौ । नयाँ संविधानमा आफ्ना कुरा जसरी पनि परुन र सदाका लागि आफुलाई फाइदै होस् भनेर तिमी मलाई अस्त्र बनाउँछौ । अनि कुनामा पसेर मेरो बिरोध गर्छौ । लाज लाग्दैन तिमीलाई?

म बन्द । नामै मेरो बन्द । म तिमीलाई बन्द गर्न सक्छु । यसको मतलब तिम्रो गतिबिधिलाई नियन्त्रण गर्न सक्छु । तिम्रो मानसिकतालाई कमजोर र नकारात्मक बनाउन सक्छु । तिमीमा भएको क्षमतालाई सही काममा प्रयोग गर्न दिन्न किनकी कामका लागि तिमीले हिड्नैपर्छ । हिड्दा तिम्रो तागत सकिन्छ । तागत नभएपछि के नै गर्न सक्छौ तिमीले मलाई गाली गर्न बाहेक ।

तर हे मानव तिमीले बुझः जुनसुकै दल, जात, भाषा, धर्म, सम्प्रदाय, क्षेत्रको तिमी भएपनि तिमी पहिला नेपाली हौ । मैले तिमीलाई सबभन्दा पहिले नेपाली भनेर चिन्छु । अनिमात्र तिमीभित्रको अरु परियच मेरो चासोको बिषय हुन्छ । तर म अहिले किन दुःखी छु भने तिमी नेपाललाई काक्राजसरी टmुक्रा पारेर नेपाली हैन त्यो भन्दा पहिला आफुलाई जात, भाषा, धर्म, सम्पद्राय वा क्षेत्रको आधारमा चिनाउन खोज्दैछौ । ठिक छ, त्यसरी पनि चिनाउनुपर्छ । तर त्यो भन्दा पहिले तिमी नेपाली हौ । नेपालीमात्र भएर आफुले सोचेजस्तो नहुने देखेपछि अहिले तिमी मेरो शरणमा परेका छौ । हिजोआज हरेक दिनजसो मसँग साक्षात्कार गर्छौ । अघि नै भनिसके मैले तिमीलाई, क्षणिक सहयोग गरेपनि तिमीलाई दिर्घकालसम्म मैले गर्ने सहयोगको परिणाम सुखद हुनेछैन तिम्रा लागि । किनकी म तिम्रो क्षमतामाथि धावा वोल्छु । तिम्रो अर्थतन्त्रमा भाइरस बनेर छिर्ने, सम्पुर्ण अर्थतन्त्र तहसनहस पार्ने नै मेरो लक्ष हो । मेरो यो व्यवहारले एकदिन यस्तो दिन आउनेछ कि तिमी डराएर, झुक्किएर पनि मलाई बोलाउन सक्दैनौ । मेरो नाम सुन्न सक्दैनौ । किनकी, मलाई बोलाउने ठाउँ भएपो बोलाउछौ । मैले तिमीलाई त्यो स्थानमा पुर्याउछु जुन दिन पछुताउन बाहेक केही जान्नेछैनौ ।

जेठ ६ , २०६९, कुमारीपाटी, ललितपुर ।

कुरा यसरी शुरु हुन्छ, अक्टोवर २००९ ताका अमेरीकी बिदेश मन्त्रालय अन्तर्गतको एउटा कार्यक्रम डिआरएलले एउटा प्रस्ताव आह्वान गर्यो । जसले नेपालको लोकतान्त्रिक सक्रमणमा स्वतन्त्र र जिम्मेवार प्रेसकोबारेमा काम गर्ने इच्छुक र क्षमतावान संस्थालाई प्रस्ताब पेश गर्न भनिएको थियो । रेडियोमा अुनभवी र सूचना प्रबिधीमा पनि काम गरिसकेको कारण इक्वल एक्सेसले प्रस्ताव पेश गर्यो । त्यसका लागि इक्वल एक्सेसका सहकर्मीहरु रघु थपलीया, म, पवनप्रकाश उप्रेती, उपेन्द्र अर्याल, निर्मल रिजाल, माइकल बोसे, जेमा क्वील्ट र एलिजाबेथ मिलेर काम गर्यौ । हामीले अरु थुप्रै कार्यक्रम प्रस्तावित गरेका थियौ । यसमध्ये दुईटा अवधारणा बिल्कुलै नौला र सिर्जनशील थिए, त्यसैले चुनौतीपुर्ण पनि । एउटा थियो, नागरिक पत्रकारिताको साझा थलो विकास गर्ने र अर्को नेपाली सञ्चारकर्मीहरुको व्यवसायीक दक्षता र पेशागत सुरक्षासँग जोडिएको सवालमा आन्तरिक बहसको थलो अनलाइन नेटवर्कको अवधारणा । मोवाईल र सूचना प्रबिधिका अरु अवसरहरुलाई उपयोग गरेर इन्टरनेट नभएका स्थानका नागरिकलाई पनि उपयोगी हुने गरी दुईवा अनलाईन प्लेटफर्मको निर्माण जहाँ एसएमएस, फोन, अडियो, भिडियो, फोटो जुनसुकै तरिकाले सहभागि हुन र अन्तरक्रिया गर्न पाइनेछ ।
काम त शुरु भयो, तालिम लगायतका अरु कामहरुमा सजिला थिए । तर अनलाइन नेटवर्क त्यो पनि दुईटा एकै समयमा? अनि त्यस्तो देशमा जहाँका १० प्रतिशत नागरिकसम्म दुःखले इन्टरनेटको पहुँच छ । इन्टरनेटमा भाषाको कारणले त्यहाँ उपलब्ध स्रोत साधनको उपयोग गर्न र आफ्ना सामग्री राख्न पनि इन्टरनेट आकाशको फल नै छ अझैपनि नेपालीलाई । यस्तो अवस्थामा कसरी काम गर्ने?
संस्थागत रुपमा इक्वल एक्सेस अनुभवी संस्था थियो । तर काम गर्ने जिम्मेवारी थियो बीबीसीमा अनुभव बटुलेकी सहकर्मी जेमा क्वील्ट, सूचना प्रबिधीका जानकार मित्र पवनप्रकाश र मेरो काँधमा । जेमा बेलायतमा बस्थीन्, पवनप्रकाशका अरु पनि धेरै जिम्मेवारी थिए, मैले धेरै कुरा जानेको थिएन । कामका बारेमा जे कुरा हुन्छ इमेलमा हुन्छ तर कुरा धेरै बुझिदैन । कसरी गर्ने नागरिक पत्रकारिता सञ्जालको शुरुवात? कस्तो ढाँचाको बनाउने? के के बिषय राख्ने? कसरी अरुभन्दा फरक बनाउने? मुकुन्द, रुपेन्द्र, अनिल र पवनप्रकाशसँग भेट्ने, छलफल गर्ने, यस्तैमा तीनचार महिना बिते । यसक्रममा अरु बिज्ञ अग्रज, सहकर्मी र नेपालमै बसेर सोसल मिडिया र ब्लगिंङमा अनुभवी मित्रहरु उज्वल आचार्य, आकार अनिलको योगदान अमुल्य रह्यो शुरुवात्ताका । यो अवधिमा एउटा बारक्याम्प पनि भयो । एकआपसमा बिभिन्न नामहरु झटारो हान्दै गर्दा फाइनल्ली एउटा नाममा सबैको सहमति भयो मेरोरिपोर्ट । फेब्रअरी २०११ का शुरुवाती ४ दिनले दियो, मेरोरिपोर्टको स्पष्ट आकार । यसका लागि बेलायतबाट जेमासँगै आएकी न्याट्ली म्याकडर्मट, जोसँग यस किसिमको कामको अनुभव थियो उनले तालीम दिईन केही साथीहरुलाई । ४ दिनको अहोरात्र खटाईपछि देखियो मेरोरिपोर्ट इन्टरनेटमा, जति बेला थोरै कौतुहलता, थोरै शंका, धेरै डर थियो मेरो मनमा, अब कसरी अगाडि बढ्छ मेरो रिपोर्ट भनेर?
पहिलो डरः एनजीओले शुरु गरेको परियोजना आउँछ जान्छ के मतलब भन्ने खाले आरोपको खण्डन । दोश्रोः बिषयबस्तु के राख्ने? तेश्रोः सिपालु जनशक्ति कति छ? चौथोः कसरी नेपाली ब्लगर र सिटिजन जोर्नलिष्टको साझा थलो बनाउने? पाँचौ...छैटौ.. कति हो कति चुनौती । अनुभवी र सिर्जनशील साथीहरुको आन्तरिक र बाह्य दुवै सहयोग र इक्वल एक्सेस नेपाल र इन्टरनेशनलको निरन्तर प्रयासबाट मेरोरिपोर्ट बिस्तारै चिनिन थाल्यो । व्लगर अफ दि विकको अवधारणा शुरुभयो । व्यवसायिक र रुचीका आधारमा ब्लग र सोसल मिडिया प्रयोग गर्ने अनुहारलाई प्रस्तुत गर्न पाइयो । र, मे २ जुन दिन विश्व ब्लगर्स दिवसको दोश्रो संस्करण मनाइदैथियो, त्यहीदिन नेपाली ब्लगर्स, पत्रकार, नागरिक समाज र मिडिया विकासमा काम गर्ने राष्ट्रिय अन्तराष्ट्रिय दाताहरुका अगाडि शुभारम्भ भयो मेरो रिपोर्ट ।
मेरो रिपोर्टको उद्देश्य स्पष्ट छ, नेपाली आम–सञ्चारमाध्यमलाई सहयोग गर्नु, उनीहरुलाई जिम्मेवार बनाउन भुमिका खेल्नु, सक्रमणकालिन कठिन राजनीतीमा आमसञ्चार स्वतन्त्र र जिम्मेवार भएनन् भने नागरिक पत्रकारको रुपमा सूचनाको कारोबार गर्नु, परम्परागत सञ्चारमाध्यमको सत्यता, विश्वसनीयता र जवावदेहिताप्रति औला ठड्याउन सक्षम युवा र नागरिकसमाज तयार पार्नु र कुनै पनि ठुला मिडियाले नियतबस वा नदेखेर कुनै सवाललाई सञ्चारसामग्री नबाउँदा त्यस्ता सामग्री बाहिर ल्याउनलाई सहयोग गर्ने गरी बैकल्पिक माध्यमको रुपमा खडा हुनु । साथै सामाजिक सञ्जालका बिभिन्न टुल्स मार्फत स्वस्थ मनोरञ्जनका लागि सदस्यहरुलाई स्थान दिनु । औपचारिक शुरुवातको एक बर्षलाई फर्केर हेर्दा लाग्छ मेरो रिपोर्ट त्यो दिशामा अगाडि बढिरहेको छ । यसका लागि मेरो रिपोर्ट बामे सरेर आफै एकपाइला हिड्ने प्रयास गर्दैछ । तर यात्रा धेरैै लामो छ ।
स्पष्ट भन्नुपर्दा मेरो रिपोर्ट एउटा प्रोजेक्टले शुरु गरेको पाइलट प्रोडक्ट हो । पत्रकार उज्वल आचार्यले आज बिहानै शुभकामना दिदै ट्वीट गर्नु भएको छ “नेपालको सबैभन्दा ठुलो नागरिक पत्रकारीता सञ्जाल मेरो रिपोर्ट ।” ठुलो हुनका लागि चुनौती झेल्नुपर्छ । मेरो रिपोर्टका पछाडि थुप्रै चुनौतीछन् । यसको स्थायित्व कसरी हुन्छ? मुख्य चुनौती यही हो । मेरो रिपोर्ट इक्वल एक्सेस नामक ठुलो संस्थाको छातामा छ । त्यसैले स्थायित्वको चुनौतीको सरोकार यसमा काम गर्ने म र समूहका साथीहरुलाई मात्र हैन संस्थागत रुपमा इक्वल एक्सेललाई पनि उत्तिकै छ । तर पनि भोली इक्वल एक्सेसले यसलाई अगाडि लान सकेन भने मेरो रिपोर्ट के हुन्छ? आम नेपाली ब्लगरहरुको साझा थलो भन्दैमा हामी सबैले यसको स्वामित्व लिन सकिएला? प्रश्नको उत्तर सजिलो छैन ।
वाह्य चुनौतीहरु थुप्रै छन् । जस्तैः इन्टरनेट सबैको पहुँचमा छैन । इन्टरनेटसँग साक्षरता जोडिएर आँउछ । इन्टरनेटले सजिलैसँग नेपाली भाषालाई स्विकार्दैन । इन्टरनेट प्रबिधी पनि भएकोले यसको उपयोगका लागि आधारभुत सिप चाहिन्छ । हाल भएको सरकारी नीतिले मात्र यसको विकासमा योगदान दिदैन, नयाँ बन्ने नीति कस्तो हुन्छ भन्न सकिदैन । यस्ता कैयौ कुराले पनि निर्धारण गर्छ मेरो रिपोर्टको आगामी यात्रालाई ।
यद्यपी, यस्ता चुनौती हिजो पनि थिए । आउने दिन इन्टरनेट सहयोगी दिन र समय अहिलेभन्दा प्रभावकारी ढंगले देख्न र भोग्न पाइनेछ । त्यसैले पनि आजका दिनसम्म आइपुग्दा के खुशी लाग्छ भने चुनौती सामना गर्ने हिम्मतले नै नयाँ बाटो देखाउँछ । त्यसैले मेरो रिपार्टको सम्भावना धेरै छ । बिभिन्न कारणले गर्दा बद्नाम र गैर जिम्मेवार भुमिकामा विवादीत नेपाली आमसञ्चार कार्यक्रमलाई खबरदारी गर्दै आमसञ्चार शिक्षामा नागरिकसम्म पुगेर परम्परागत मिडियाको पहरेदारी गर्नका लागि मेरो रिपोर्टजस्ता बैकल्पिक मञ्चहरु प्रभावकारी हुनेछन् । परम्परागत सञ्चारलाई सामाजिक सञ्जालमार्फत गरिने सञ्चारले परिपुरण गर्छ नकी प्रतिस्पर्धा । ठुला र परम्परागत मिडियाहरु चाहेर पनि नपुगेको ठाउँमा मेरो रिपोर्टजस्ता बैकल्पिक माध्यम पुग्न सक्छन् । यसले सूचना संस्कृतीको विकासमा योगदान गर्छ । बिधिको शासन, लोकतन्त्र र नागरिक सवोच्चताका लागि यस्ता माध्यमले गर्न सक्ने योगदान अरुपनि छन् । समग्रमा भन्दा अभिव्यक्ति स्वतन्त्रताका लागि मेरोरिपोर्ट प्रभावकारी माध्यम हो ।
यो अवधिमा मेरो रिपोर्टलाई प्रत्यक्ष, अप्रत्यक्ष किसिमले योगदान पुर्याउनु हुने नेपाली ब्लगर्स, सोसल मिडिया युजर्स, अग्रज सञ्चारकर्मी, पत्रकार, मानवअधिकारकर्मी, युवा, बिद्यार्थी, राजनीतिक बृत्तका मित्रहरुप्रति व्यक्तिगत, मेरो रिपोर्ट टिम र इक्वल एक्सेस नेपाल र इक्वल एक्सेस इन्टरनेशनलका तर्फबाट हार्दिक आभार प्रकट गर्दछु । र समूहका साथीहरु इन्द्र, श्रुती, अजिता, यमुना, दुर्गा, प्रकाश, क्रान्ति, पंकज, सपन, रुपेन्द्र, विनया सन्तोष, निरोशन, अनिल प्रति बिशेष आभारी छु । इक्वल एक्सेसका अग्रज सहकर्मीहरु भरतमणी देवकोटा, उपेन्द्र अर्याल, आलोक रजौरिया, गोर्डन सेटल, माइकल बोसे, जेमा फर्गुसन लगायत सबैको निरन्तर साथ र सहयोगको अपेक्षा छ ।
अन्त्यमा, मेरो रिपोर्टका सदस्य, पाठक तथा शुभेच्छुकहरुको साथ र सहयोग यसरी नै पाइरहने अपेक्षा छ । धन्यवाद ।